O Jedwabnym Szlaku
mongolsilkroad.jpg

W początkach historii cywilizacji chińskiej, ludzie zamieszkujący tamte rejony nauczyli się hodować i rozwijać kokony jedwabnika. Z cienkich nitek wyrabiano różnej grubości tkaniny, które wzbudzały ogólny zachwyt i były przedmiotem pożądania wielu narodów. Niejeden bogacz gotowy był zaryzykować swoją fortunę, byle tylko przetransportować jedwab min. do Indii, krajów Azji Centralnej i śródziemnomorskich. Obszary, którymi przewożono cenny towar, na liczącej wiele tysięcy kilometrów trasie, były zasiedlone przez ludy koczownicze żyjące z łupienia kupców. Niebezpieczna arteria wymagała by przemieszczające się nią karawany posiadały zbrojne eskorty. Zapewnienie dobrego funkcjonowania szlaku stanowiło przedmiot troski chińskich władców, głownie ze względu na duże dochody (w formie złota, nefrytu, lazurytu i koni). Szlak i jego odnogi, którymi podróżowali kupcy, został nazwany przez historyków Szlakiem Jedwabnym, a jego kształt przez wieki nie uległ zmianie.


Geografia

Cywilizacje starożytnego Wschodu i Zachodu oddzielał obszar nieprzyjazny nawet dla najbardziej odważnych podróżników. Cywilizacja Chińska rozwinęła się w dorzeczu rzeki Jangcy. Za początek Jedwabnego Szlaku uważa się Xian - pierwszą stolicę zjednoczonego Cesarstwa Chin. Pierwszą przeszkodą dla podróżujących na zachód była Wyżyna Tybetańska. Na południe od niej kwitła Cywilizacja Indyjska, na północy rozciągały się obszary pustynne i słabo zaludnione. Początek trasy pokrywał się z północnym obrzeżem Wyżyny Tybetańskiej. Dalej znajduje się jedna z największych pustyń piaszczystych - Takla Makan, którą należało obejść północnym lub południowym skrajem. Przeżycie w tym rejonie zapewnia rzeka Tarim, która nawadnia szereg znajdujących się tam oaz. Jednak największą z przeszkód był kompleks łańcuchów górskich pokrywający się z dzisiejszymi terytoriami Kirgistanu, Tadżykistanu i Afganistanu. W starożytności znane były pod wspólną nazwą Imeon, a we współczesnej geografii są to: Tien-szan, Pamir, Hindukusz i Karakorum. W górach tych zaczynają swój bieg dwie najważniejsze rzeki Azji Centralnej: z Pamiru, przez równinę Baktrii, wypływa Amu-daria, natomiast bardziej na północy, z Tien-szanu, przez kotlinę Fergańską, wypływa Syr-daria. Obie rzeki opływają w przybliżeniu terytorium obecnego Uzbekistanu (w starożytności Transoksania), docierając do jeziora Aralskiego. Terytoria te należały w historii do wielu różnych imperiów, m. in. były podbite przez Aleksandra Wielkiego. Dalej na zachód droga była stosunkowo prosta: przez Persję, Mezopotamię, Syrię i Anatolię do Europy.

silkroad_geography.jpg

Trasy jedwabnego szlaku

Podróżujący przez pustynię Takla Makan mogli wybrać jej północny lub południowy skraj (zobacz Mapę dorzecza rzeki Tarim w III wieku n. e.), obie drogi spotykały się w miejscowości Kaszgar. Dalej możliwych było kilka wariantów:

  • na południe, przez Taszkurgan do korytarza wachańskiego. Jest to bezpośrednie przejście przez Pamir, począwszy od przełęczy Wachdżir (4923 m n. p. m., na granicy chińsko-afgańskiej), dalej na zachód doliną rzeki Wachan do Badachszanu (obecnie pólnocno-wschodni kraniec Afganistanu) i dalej do Baktrii. Tą drogą, tylko że w przeciwnym kierunku, przeszedł Marco Polo.
  • na zachód, przez przełęcz Taunmuruk (3536 m n. p. m.) do doliny Ałajskiej, następnie na południowy zachód, wzdłuż rzeki Wachsz, przez terytorium obecnego Tadżykistanu, do miejscowości Termez w Baktrii;
  • jak wyżej do doliny Ałajskiej (Sary-Tasz), następnie na północ przez góry Ałajskie (przełęcz Tałdyk, 3615 m n. p. m.) do miejscowości Osz w kotlinie Fergańskiej.
Silk_routes_labels2.jpg

Ewentualnie podróżujący mógł ominąć wysokie pasma górskie od północy, wędrując przez Turpan (w kotlinie Turfańskiej), Ałmaty (obecnie południowy Kazachstan). do rzeki Syr-daria.

Historia

Kilka tysiącleci p. n. e. rozpoczęła się wymiana handlowa między cywilizacjami Egiptu i Mezopotamii oraz między Mezopotamią a Indiami. Jednym z unikalnych i wysoko cenionych towarów sprowadzanych do Egiptu od połowy IV tysiąclecia p. n. e. był lazuryt, którego jedynym znanym wówczas miejscem wydobycia był Badachszan (obecnie północny Afganistan). Z kolei od II tysiąclecia p. n. e. Chińczycy sprowadzali nefryt z rejonu Jarkand, położonego na wschodnich stokach Pamiru. Od około 1070 r p. n. e. datują się najstarsze znalezione w Egipcie próbki jedwabiu (przy czym nie ma tu pewności, gdyż jedwab szybko ulega rozkładowi). Następnie kontakty nawiązane z nomadycznymi Scytami zaczynają się uwidaczniać w chińskiej sztuce. Tymczasem na zachodzie, potężne imperium Achamenidów, znane głównie z wojen grecko-perskich, rozwinęło sieć dobrze strzeżonych dróg, mających zapewnić spójność terytorialną i wymianę handlową na obszarze od Morza Egejskiego do doliny Indusu. W 329 r p. n. e. Aleksander Wielki podbija Achamejską prowincję Sogdiana i zakłada dwa miasta: Aleksandria Eschate ("Najdalsza") w kotlinie Fergańskiej (dzisiaj Chodżent w Tadżykistanie) oraz Alekandria na Oxusie (Oxus - starożytna nazwa rzeki Amu-daria) na równinie Baktrii (dziś Aj-chanum w północnym Afganistanie). Wkrótce potem powstaje greckie królestwo Baktrii. Prawdopodobnie na ok. 200 lat p. n. e. greckie ekspedycje dotarły do basenu rzeki Tarim i nawiązali pierwsze kontakty z Chińczykami.

W tym czasie dopiero co zjednoczone Imperium Chińskie (dynastia Han) nękane jest przez swoich północnych sąsiadów - koczowniczy lud Xiongnu. Z jednej strony rozpoczęto budowę Wielkiego Muru, z drugiej - wysłano ekspedycję pod dowództwem Zhanga Qian, aby nawiązać sojusz z Indo-Europejskim ludem Yuezhi zamieszkującym Transoxanię (czyli ziemię leżącą pomiędzy Amu-darią a Syr-darią, obecnie środkowy Uzbekistan). Zhang Qian powrócił w 125 r p. n. e. i opisał cesarzowi Wu greckie państwa w kotlinie Fergańskiej i Baktrii, państwo Yuezhi, Partię (obecnie Iran) oraz przytoczył zasłyszane informacje o Indiach i Mezopotamii. Niemal natychmiast rozpoczęto organizować regularne karawany. Dla Chińczyków najbardziej cenionym towarem były konie (nazwane przez nich "niebiańskimi") - o wiele roślejsze niż te, którymi dysponowali, stanowiące znaczny atut w walce z nomadami. Również nieznane w chinach były winorośl i lucerna pastewna. Natomiast ich główny towar eksportowy - jedwab - stał się niezwykle popularny w Imperium Rzymskim w I w p. n. e. Znane są przykłady bezpośrednich kontaktów chińsko-rzymskich, w tym "ambasad" (wyprawy dyplomatyczno-handlowe) wysyłanych przez obydwa państwa do drugiej strony. Znaczenie Jedwabnego Szlaku dla cywilizacji europejskiej najlepiej wyraża mapa świata sporządzona przez Ptolemeusza w 150 r n. e.

Handel między odległymi państwami Wschodu i Zachodu odbywał się za pomocą szeregu pośredników, co przysparzało wielkiego bogactwa miastom Centralnej Azji. Od I do IV wieku n. e. dominującą pozycję odgrywało Królestwo Kuszanów, wywodzące się z ludu Yuezhi i obejmujące tereny od Baktrii po dolinę Indusu (dzisiejsze terytoria Afganistanu i Pakistanu). Od V do VIII wieku n. e. środek ciężkości przesunął się do Sogdiany z głównymi ośrodkami w Samarkandzie, Bucharze i Chodżencie. W międzyczasie Chiny przeżywały okresy podziałów i chaosu odzwierciedlającego się w częstości następowania kolejnych panujących dynastii. W VI wieku n. e. tajemnica produkcji jedwabiu została wykradziona przez kupców bizantyjskich.

Wiek XIII to era Mongołów. Chyngis-chan spustoszył większość miast Azji Centralnej. Na krótko szlak handlowy przesunął się jeszcze bardziej na północ, przechodząc przez ówczesną stolicę Imperium Mongolskiego, Karakorum.

W Europie najbardziej znaną postacią związaną z Jedwabnym Szlakiem jest wenecki kupiec Marco Polo. Jednak historia ta zaczyna się od jego ojca Niccolo i stryja Matheo, którzy kierując się doraźnymi interesami przebyli w latach 1259-66 z Konstantynopolu do Pekinu, gdzie rządził wówczas Kubilai-chan (wnuk Czyngis-chana, założyciel dynastii Yuan). Bracia Polo zostali odesłani do papieża w misji dyplomatycznej. W 1271 roku wyruszyli po raz drugi do Chin, zabierając 17-letniego Marco. Spędzili wiele lat na dworze Chana aż w ten pozwolił im wrócić w roku 1291. Marco spisał swoje wspomnienia w książce, która stała się natychmiastowym przebojem. Nie rozwiało to jednak wątpliwości, czy rzeczywiście widział on wszystko to, co opisał.

Epidemia dżumy oraz wynalezienie prochu zniwelowały potęgę prowadzących koczowniczy tryb życia Mongołów. Pod koniec XIV wieku w Azji Centralnej nastała nowa potęga: Timurydzi nazwani od imienia ich despotycznego przywódcy - Timura. Miasta Sogdiany, a w szczególności Samarkanda, przeżyły okres niezwykłego rozwoju, napędzonego przez niezliczone łupy uzyskane z plądrowania takich państw, jak Persja, Mezopotamia, Azerbejdżan, Złota Orda, Syria, Imperium Ottomańskie, a nawet Indie. Potęga ta jednak nie mogła się długo utrzymać ze względów ekonomicznych. Pozostały po niej mocno osłabione i słabo powiązane państwa: na zachodzie Cesarstwo Bizantyjskie chyliło się ku upadkowi, na wschodzie z nastaniem dynastii Ming nasiliły się tendencje izolacjonistyczne. Dzięki rozwojowi nawigacji, kartografii i szkutnictwa, coraz bardziej konkurencyjny stał się handel prowadzony drogą morską. Najbardziej lukratywny stał się handel przyprawami, które pozyskiwano z rejonu znanego jako "Indie Wschodnie". Zbliżała się epoka Wielkich Odkryć.

Konsekwencje

— Buddyzm dotarł do Chin w I wieku n. e., niemal natychmiast po ustanowieniu Jedwabnego Szlaku. Sztuka buddyjska niejednokrotnie czerpała inspirację z mitologii greckiej (np. Herakles - Wadżrapani).

— Na trasie Jedwabnego Szlaku rozpowszechniały się takie wynalazki, jak kompas, astrolabium, papier, proch strzelniczy czy technika drukarska. Również europejska kartografia wzbogaciła się dzięki wpływom islamskim, a nawet koreańskim. Europejczycy naśladowali też Chińczyków w szkutnictwie, budując coraz większe i bardziej wyrafinowane statki, dzięki którym mogli odważnie zapuszczać się na oceany.